دستگاه عصبی مرکزی (CNS) شامل مغز و نخاع است که نقش اصلی آن نظارت بر فعالیت‌های بدن، دریافت و پردازش اطلاعات و ارسال پاسخ‌های مناسب است. این دستگاه، مهم‌ترین مرکز کنترل عملکردهای بدن محسوب می‌شود. در ادامه، بخش‌های مختلف دستگاه عصبی مرکزی به تفصیل بررسی می‌شود
1. ساختار دستگاه عصبی مرکزی
دستگاه عصبی مرکزی از دو بخش اصلی تشکیل شده است:
- مغز
- نخاع
هر دو این بخش‌ها از ماده خاکستری و ماده سفید تشکیل شده‌اند:
- ماده خاکستری: شامل جسم یاخته‌های عصبی و رشته‌های عصبی بدون میلین است. این بخش بیشتر در پردازش اطلاعات و تصمیم‌گیری نقش دارد.
- ماده سفید: از رشته‌های عصبی میلین‌دار تشکیل شده و وظیفه انتقال پیام‌های عصبی را بر عهده دارد.
مقایسه ماده خاکستری و سفید در مغز و نخاع:
- در مغز: ماده خاکستری در بخش خارجی (قشر) و ماده سفید در بخش داخلی قرار دارد.
- در نخاع: ماده سفید در بخش خارجی و ماده خاکستری در بخش داخلی قرار دارد. (به شکل 12 مراجعه کنید)
2. حفاظت از مغز و نخاع
عوامل حفاظتی:
استخوان‌ها:
- استخوان‌های جمجمه از مغز محافظت می‌کنند.
- ستون مهره‌ها از نخاع حفاظت می‌کند.
پرده‌های مننژ:
- سه لایه از بافت پیوندی هستند که به نام پرده‌های مننژ شناخته می‌شوند.
- این پرده‌ها شامل:
- سخت‌شامه
- عنکبوتیه
- نرم‌شامه
- فضای بین این پرده‌ها با مایع مغزی-نخاعی پر شده است که نقش ضربه‌گیر دارد و از مغز و نخاع در برابر ضربه محافظت می‌کند.
سد خونی-مغزی و نخاعی:
- مویرگ‌های مغز و نخاع به گونه‌ای طراحی شده‌اند که منفذی ندارند و از ورود میکروب‌ها و مواد مضر جلوگیری می‌کنند.
- این سدها اجازه عبور مواد ضروری مانند اکسیژن، گلوکز و آمینواسیدها را می‌دهند.
3. بخش‌های اصلی مغز
مغز به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود:
- مخ
- مخچه
- ساقه مغز
3.1. مخ
- بزرگ‌ترین بخش مغز است و شامل دو نیمکره (چپ و راست) است.
- نیمکره‌های مخ:
- توسط رشته‌های عصبی مانند رابط پینه‌ای و سه‌گوش به هم متصل هستند.
- هر نیمکره کارهای اختصاصی دارد:
- نیمکره چپ: مسئول استدلال، ریاضیات و تحلیل منطقی.
- نیمکره راست: مسئول مهارت‌های هنری و خلاقیت.
- قشر مخ:
- لایه خارجی مخ است و از ماده خاکستری تشکیل شده است.
- دارای شیارهای متعددی است که سطح آن را افزایش می‌دهند.
- قشر مخ به چهار لوب تقسیم می‌شود:
- لوب پیشانی: مسئول حرکات ارادی، تفکر و تصمیم‌گیری.
- لوب آهیانه: مسئول پردازش اطلاعات حسی مانند لمس.
- لوب گیجگاهی: مسئول شنوایی و حافظه.
- لوب پس‌سری: مسئول پردازش اطلاعات بینایی.
- بخش‌های قشر مخ:
- بخش حسی: دریافت پیام‌های حسی.
- بخش حرکتی: ارسال پیام به ماهیچه‌ها.
- بخش ارتباطی: هماهنگی بین بخش‌های حسی و حرکتی.
3.2. ساقه مغز
ساقه مغز بخش حیاتی مغز است که وظیفه کنترل عملکردهای اساسی بدن مانند تنفس و ضربان قلب را بر عهده دارد. این بخش شامل سه قسمت است:
- مغز میانی:
- نقش مهمی در شنوایی، بینایی و حرکت دارد.
- برجستگی‌های چهارگانه بخشی از آن هستند.
- پل مغزی:
- تنظیم فعالیت‌هایی مانند تنفس، ترشح بزاق و اشک.
- بصل‌النخاع:
- پایین‌ترین بخش ساقه مغز است.
- تنظیم ضربان قلب، فشار خون و تنفس.
- مرکز انعکاس‌هایی مانند عطسه، بلع و سرفه.
3.3. مخچه
- در پشت ساقه مغز قرار دارد.
- شامل دو نیمکره و بخشی به نام کرمینه است.
- وظایف:
- حفظ تعادل بدن.
- هماهنگی حرکات ارادی.
- دریافت پیام از بخش‌های مختلف مغز و اندام‌های حسی مانند گوش.
4. ساختارهای دیگر مغز
تالاموس:
- مرکز پردازش اولیه و تقویت اطلاعات حسی.
- پیام‌های حسی را به قشر مخ ارسال می‌کند.
هیپوتالاموس:
- زیر تالاموس قرار دارد.
- وظایف:
- تنظیم دمای بدن.
- کنترل ضربان قلب و فشار خون.
- تنظیم گرسنگی، تشنگی و خواب.
سامانه کناره‌ای (لیمبیک):
- مسئول حافظه و احساسات (مانند ترس، خشم و لذت).
- هیپوکامپ (اسبک مغز): بخشی از سامانه لیمبیک است که در تشکیل حافظه کوتاه‌مدت و تبدیل آن به حافظه بلندمدت نقش دارد.
5. نخاع
- نخاع بخشی از دستگاه عصبی مرکزی است که درون ستون مهره‌ها قرار دارد.
- وظایف:
- انتقال پیام‌های عصبی بین مغز و اندام‌های بدن.
- کنترل برخی انعکاس‌ها (مانند واکنش سریع به محرک‌ها).
- ساختار:
- ماده خاکستری در مرکز.
- ماده سفید در اطراف.
6. بیماری‌های مرتبط
مننژیت:
- التهاب پرده‌های مننژ.
- علائم: سردرد، تب و خشکی گردن.
- علت: عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی.
آسیب به هیپوکامپ:
- اختلال در حافظه کوتاه‌مدت.
- فرد نمی‌تواند اطلاعات جدید را به خاطر بسپارد.
فعالیت‌ها و پرسش‌ها
هنگام ورزش چگونه تعادل خود را حفظ می‌کنید؟
- مخچه پیام‌هایی از اندام‌های حسی و مغز دریافت می‌کند و حرکات بدن را هماهنگ می‌سازد.
هنگام راه رفتن با چشمان بسته، چه تغییری در راه رفتن ایجاد می‌شود؟
- کاهش اطلاعات حسی از چشم‌ها باعث اختلال در تعادل می‌شود. مخچه تلاش می‌کند این کمبود را جبران کند.
چگونه ممکن است با وجود سلامت کامل چشم‌ها، فرد قادر به دیدن نباشد؟
- آسیب به قشر بینایی در لوب پس‌سری مغز می‌تواند باعث ناتوانی در پردازش اطلاعات بینایی شود.
جمع‌بندی
دستگاه عصبی مرکزی شامل مغز و نخاع است که وظیفه کنترل و هماهنگی فعالیت‌های بدن را بر عهده دارد. مغز از بخش‌هایی مانند مخ، مخچه و ساقه مغز تشکیل شده و هر بخش وظایف خاصی را انجام می‌دهد. نخاع نیز پیام‌های عصبی را منتقل کرده و برخی واکنش‌های انعکاسی را کنترل می‌کند. حفاظت از این دستگاه توسط استخوان‌ها، پرده‌های مننژ و سد خونی-مغزی انجام می‌شود.
